Nr rejestracyjny: 2021/43/B/HS2/01580; kierownik projektu: dr hab. Mateusz Borowski

Wykonawcy: prof. Małgorzata Sugiera, dr Mateusz Chaberski, mgr Filip Ryba

Projekt jest poświęcony transdyscyplinarnemu badaniu spekulatywnych koncepcji przetrwania w obliczu kryzysu klimatycznego w dziełach literackich, filmowych, sztukach performatywnych, gatunkach dokumentalnych i mockumentalnych, grach komputerowych i mediach społecznościowych. Projekt opiera się na założeniu, że fabulacje spekulatywne, łączące ustalenia rozmaitych dyscyplin naukowych, mają moc problematyzowania celów i efektów strategii przetrwania proponowanych dziś w obliczu pogłębiającego się kryzysu klimatycznego. Z tego punktu widzenia fabulacje spekulatywne traktowane są w ramach niniejszego projektu jako istotne narracje kulturowe, zdolne stwarzać przyszłości alternatywne wobec scenariuszy upadku cywilizacji. Niniejszy projekt stanowi odpowiedź na ogólną mobilizację nauk humanistycznych w obliczu kryzysu klimatycznego i skupia się na kluczowej roli wyobrażonych i fikcyjnych scenariuszy w umacnianiu wartości kulturowych i kształtowaniu przyszłych wspólnot w lokalnych kontekstach.

Projekt podejmuje to wyzwanie i opiera się na założeniu wyrażanym przez licznych reprezentantów humanistyki środowiskowej i nauk społecznych że formy możliwego przetrwania w przyszłości należy postrzegać przede wszystkim jako problem kulturowy, w odróżnieniu od tych ujęć, które główny nacisk kładą na globalne rozwiązania technonaukowe i odgórne regulacje prawne. Projekt, konceptualizując kryzys klimatyczny jako kwestię kulturową, bada funkcje fabulacji spekulatywnych w rozmaitych mediach i gatunkach, w obliczu przyszłych zmian klimatycznych oraz ich ekonomicznych, społecznych i politycznych konsekwencji oraz naukowych uwarunkowań. Podejście to ściśle wiąże się z dominującymi dziś w klimatologii poglądami, iż przetrwanie w przyszłości uzależnione będzie od adaptacji i konektywności w lokalnych wspólnotach. Pod tym względem projekt opiera się na założeniu, że praca na rzecz przyszłego przetrwania zależy od indywidualnych i zbiorowych zdolności wyobrażania sobie nie tylko prawdopodobnych konsekwencji wydarzeń rozgrywających się dziś, ale także możliwych alternatyw, niekoniecznie związanych dominującymi ideologiami i procedurami usankcjonowanymi przez eksperymentalną naukę.

Główna hipoteza projektu głosi, że nadchodzące przyszłości odnaleźć można w trzech powiązanych imaginariach, które oddziałują na pisane dziś fabulacje spekulatywne: a) mikrobiotyczne symbiozy, b) biotyczne, abiotyczne i technologiczne asamblaże o globalnym zasięgu, nawiązujące do hipotezy Gai, c) kolonizacja kosmosu i poszukiwanie światów możliwych do zasiedlenia. Imaginaria te, zakorzenione w kontrkulturze lat sześćdziesiątych XX wieku, dziś, w obliczu zmian klimatycznych, zyskują ponownie widzialność i znaczenie kulturowe. Zgodnie z tą hipotezą projekt skupia się na strategiach przetrwania w fabulacjach spekulatywnych pierwszych dwóch dekad XXI wieku. Skupiając się na różnych skalach, od mikro, przez planetarną, po kosmiczną, projekt wprowadza pojęcie nieskalowalnych strategii przetrwania, by podkreślić ich przygodny i emergentny charakter oraz ograniczone zastosowanie w lokalnych kontekstach.

więcej o Nr rejestracyjny: 2021/43/B/HS2/01580; kierownik projektu: dr hab. Mateusz Borowski

Nr rejestracyjny: CELSA/23/005; kierownik projektu: dr Anneleen Masschelein; wykonawcy z Katedry Performatyki UJ: Wykonawcy: Uniwersytet Jagielloński: dr hab. Mateusz Borowski, prof. UJ, prof. Małgorzata Sugiera, dr Mateusz Chaberski

Wykonawcy z Uniwersytetu w Leuven: prof. Kris van Heuckelom, dr Jonas Vanderschueren 

Wykonawcy z Uniwersytetu w Tartu: prof. Marina Grishakova, dr Francesca Arnavas, dr Silvia Kurr

Celem projektu realizowanego we współpracy z Katolickim Uniwersytetem w Leuven oraz Universytetem w Tartu jest redefinicja wywodzącej się z klasycznego freudyzmu koncepcji niesamowitości (uncanny) w kontekście estetyki końca XX wieku, by za pomocą tego pojęcia zbadać, jak kultura i sztuka mogą przygotować nas na pojawianie się w sferze publicznej nowego rodzaju ciał; ciał otwartych, relacyjnych i więcej-niż-ludzkich. Powstające dziś licznie prace kulturoznawcze poświęcone ciału świadczą o konieczności przemyślenia na nowo koncepcji cielesności i usytuowanie jej poza binaryzmami typowymi dla nowoczesności (kultura – natura; ciało – umysł; ciało – środowisko). Projekt skupia się głównie na ciałach pokazywanych w środowiskach fikcyjnych i multimedialnych, w ramach performansów o charakterze artystycznym i spekulatywnych. Te performanse traktowane są jako strategie przybliżania nowych koncepcji ciał szerokiej publiczności, a także podejmowania nad nimi teoretycznego namysłu. Co istotne, w projekcie uwzględniono też specyfikę przemian kulturowych na tym polu w Europie Środkowej i Wschodniej, a także związki przemian rozumienia cielesności z toczącymi się od 2004 roku debatami o tożsamości europejskiej w ramach Unii Europejskiej.

W ramach projektu tytułowa niesamowitość definiowana jest w kontekście eksperymentalnych projektów artystycznych i kulturowych, które kwestionują przyjęte sposoby definiowania ciała. W tej dziedzinie projekt koncentruje się na trzech powiązanych ze sobą zakresach tematycznych:

1/ Coraz większa dostępność zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych modyfikacji cielesnych dzięki komercjalizacji chirurgii plastycznej, innowacjom medyczno-technologicznym, terapiom hormonalnym, a także protetyce cyfrowej i interfejsom technologiczno-neurologicznym. Wszystkie te innowacje umożliwiają powstanie niebinarnych podmiotowości, które podważają granice między tym, co ludzkie i sztuczne, a także między płciami i pokoleniami.

2/ Na zmianę rozumienia cielesności wpływa też codzienny kontakt z technologiami i mediami komunikacyjnymi, który zintensyfikował się w trakcie i po epidemii koronawirusa. Ponadto, rozwój sztucznej inteligencji, powszechne użycie robotów i samosterownych maszyn skłania do przemyślenia na nowo relacji między ciałami i technologiami. 

3/ Nowe typy ciał stanowią też efekt zmian klimatycznych i środowiskowych pod wpływem antropogenicznych czynników cywilizacyjnych. Toksyczne środowiska typowe dla Antropocenu wytwarzają ciała o przepuszczalnych granicach, stale narażone na działanie niesprzyjających czynników chemicznych, promieniowania i odpadów. 

Projekt ma charakter pilotażowy i stanowi wstęp do przygotowania międzynarodowego projektu ze środków europejskich. 

2021/41/N/HS2/04332, kierowniczka projektu: Agata Kowalewska

To (lub kto), co jest zdziczałe wymyka się udomowieniu i antropocentrycznym systemom dominacji, także tym leżącym u podstaw globalnej katastrofy środowiskowej. To uciekinierka, niezaprojektowany efekt, ale i to, co porzucone i zaniedbane. Jako przymiotnik, mające źródło w biologii pojęcie zdziczały (feral) stało się w humanistyce środowiskowej i badaniach nad antropocenem ważną kategorią, szczególnie w dyskursie anglojęzycznym. Mimo tej popularności, performatywny wymiar dzikości jest konceptualizowany głównie jako proces powrotu do dzikości (rewilding), natomiast zdziczanie jako proces w sensie feralizing nie zostało jeszcze należycie opisane. Jest to o tyle istotne, że w przeciwieństwie do rewilding, feralizing nie obiecuje powrotu do żadnego stanu naturalnego. Jak staram się wykazać w tym projekcie, ludzie i nieludzkie zwierzęta, ekologie, efekty, procesy, technologie, ale także teorie i sztuka, mogą zdziczeć. Czytając dyfrakcyjnie z dorobku humanistyki środowiskowej, animal studies, teorii queer, feministycznych i dekolonialnych, często posługując się metodami badawczymi opartymi o sztukę, zdziczałe teorie to te, które zakłócają humanistyczne, patriarchalne i osadniczo-kolonialne porządki wiedzy, jednocześnie biorąc pod uwagę zniszczone przez nie ludzkie i nieludzkie światy i ekosystemy. Niniejszy projekt ma na celu zbadanie na czym, w ramach humanistyki środowiskowej i badań nad antropocenem, polega zdziczanie? Jak coś (jak teoria lub sztuka) staje się zdziczałe? Projekt podejmuje ten problem poprzez (1) opracowanie kategorii zdziczania (feralizing), (2) ustalenie jej cech, (3) warunków stosowania oraz (4) krytyczne porównanie jej z kategorią powrotu do dzikości (rewilding).

Numer rejestracyjny: DEC-2021/05/ X/HS2/01239; kierownik projektu: dr Mateusz Chaberski

Celem działania naukowego są badania wstępne, służące przygotowaniu wniosku pod roboczym tytułem Nowe ekologie w sztukach performatywnych ostatnich dwóch dekad, który zostanie złożony w konkursie Sonata NCN jesienią 2022 roku.

Kierownik projektu: dr Mateusz Chaberski

Celem projektu jest organizacja dwudniowych warsztatów wyjazdowych dla grupy 15 studentów studiów magisterskich w ramach przedmiotu Metodologie performatyczne w działaniu, prowadzonego na Wydziale Polonistyki UJ. Przedmiotem warsztatów jest metoda sztuk uważności i metoda diagramatyczna, zaproponowane przez antropolożkę Annę Tsing. Służą one dostrzeganiu i krytycznemu opisywaniu różnorodnych relacji wzajemnych ludzi i nieludzi oraz ich efektów w zróżnicowanych krajobrazach naturokulturowych. Organizatorzy warsztatów przeprowadzą konsultacje z Tsing i jej zespołem, a następnie wykorzystają podobne do nich metody do badania krajobrazu śląskich hałd. Pierwszego dnia warsztatów studenci odwiedzą trzy hałdy znajdujące się na terenie aglomeracji śląskiej: zdziczałą hałdę „Ajska” w Świętochłowicach, aktualnie rewitalizowaną hałdę w Panewnikach-Katowicach i całkowicie zrewitalizowaną hałdę „Góra Antonia” w Rudzie Śląskiej. Wykorzystując smartfony i dyktafony, nauczą się rejestrować i opisywać zachodzące tam relacje ludzi i nieludzi. Drugiego dnia zwiedzą wystawę stałą Muzeum Śląskiego w Katowicach, by w sesji podsumowującej skonfrontować wyniki swojej pracy z muzealną narracją o górnośląskim krajobrazie, sytuując hałdy w szerszym kontekście historycznych i współczesnych procesów politycznych, społeczno-kulturowych i ekonomicznych. Organizacją i prowadzeniem warsztatów zajmie się zespół złożony z przedstawiciela Katedry Performatyki UJ (lider zespołu) oraz dwóch antropolożek z Uniwersytetu Śląskiego – członkiń lokalnego Stowarzyszenia Przestrzeń Otwarcia. Poza warsztatami efektem projektu będzie wspólny field report w języku angielskim oraz artykuł członków zespołu na temat śląskich hałd, złożony w jednym z polskich recenzowanych czasopism naukowych publikowanych w open access.

Kierownik projektu: dr Mateusz Chaberski

Celem niniejszego projektu jest przygotowanie i złożenie wniosku projektowego w edycji ERC Starting Grant 2023 pod roboczym tytułem More-than-human Socialities in the Wake of Geodesign. Przedmiotem badań będzie wypracowanie transdyscyplinarnego języka opisu społeczności więcej-niż-ludzkich (more-than-human socialities) obejmujących nie tylko ludzi i byty biologiczne, lecz także byty nieorganiczne, w tym gwałtowanie rozwijające się dzisiaj zautomatyzowane technologie geodizajnu, służące do monitorowania i ochrony środowiska oraz zarządzania nim. W związku z tym analizie poddane zostaną gesty spekulatywne (Stengers i Debaise 2015) w najnowszych sztukach performatywnych, technonaukach i dizajnie. Chodzi o hybrydyczne projekty, które nie tylko uwzględniają społeczności złożone z ludzi, biologicznych nieludzi i technologii oraz poddają krytycznej refleksji ich możliwe społeczno-polityczne konsekwencje. Pozwalają one również doświadczyć tych społeczności w sposób wielozmysłowy i afektywny. Do badania tego typu gestów spekulatywnych powstanie konsorcjum naukowe, złożone z badaczy z Katedry Performatyki Uniwersytetu Jagiellońskiego (lider zespołu) geografów społecznych z Uniwersytetu w Cambridge oraz badaczy-praktyków z instytutu GEO-DESIGN Design Academy Eindhoven, którzy wstępnie wyrazili na to zgodę. W ramach projektu lider zespołu wybierze się na konsultacje przygotowywanego wniosku ERC do wymienionych partnerów oraz przedstawi wstępne założenia projektu w formie referatu na międzynarodowej konferencji naukowej. Rozszerzona wersja referatu zostanie złożona w jednym z recenzowanych, zagranicznych czasopism naukowych poświęconych sztukom performatywnym (np. "Environmental Humanities" czy "Art History & Criticism").

 

Kierownik projektu: dr Piotr Urbanowicz

Laboratorium, jak twierdził Bruno Latour, jest miejscem negocjacji, translacji i usieciowienia aktorów ludzkich i nieludzkich, które prowadzą do konstrukcji faktów naukowych. Dzięki badaniu tych relacji możemy zrozumieć, czym jest nauka w działaniu. Przyjęcie tej perspektywy nie tylko gwarantuje rozpoznanie wielości aktorów biorących udział w tworzeniu wiedzy naukowej, ale oferuje także długoterminowe korzyści. Pozwala bowiem na przeciwstawienie się scjentystycznemu i instrumentalnemu obrazowi nauki. Projekt „Afektywne relacje między ludźmi i nieludźmi w laboratorium” wychodzi naprzeciw tym oczekiwaniom. W jego ramach zostaną przeprowadzone badania wstępne do etnografii laboratorium. Projekt ma na celu wyznaczenie nowych ścieżek interdyscyplinarnych badań kulturowych nad nauką.

Nr rejestracyjny: UMO-2021/39/B/HS2/00755; kierownik projektu: prof. dr hab. Małgorzata Sugiera

Wykonawcy: prof. UJ, dr hab. Mateusz Borowski, dr Mateusz Chaberski, dr Dorota Sosnowska (UW)

Podstawowym celem projektu Epidemie i wspólnoty w krytycznych teoriach, artystycznych praktykach i spekulatywnych fabulacjach ostatnich dekad jest podjęcie aktualnego problemu pojawiających co najmniej od początku tego wieku przedstawień ludzkich i więcej-niż-ludzkich wspólnot w obliczu lokalnych i globalnych zagrożeń epidemicznych, a także zmianach koncepcji tych wspólnot po zbierających obfite śmiertelne żniwo epidemiach. To epidemie chorób zakaźnych stały się dziś bowiem tym istotnym czynnikiem, który decydująco wpływa na współczesne i przyszłe życie społeczne i indywidualne, a tym samym na dyskursy naukowe i publiczne (w tych w mediach społecznościowych) oraz praktyki artystyczne: nie tylko powieści i filmy fabularne, lecz także inne gatunki i media z obszaru sztuk performatywnych, seriali i innych formatów telewizyjnych, form (para)dokumentalnych i mockumentarnych oraz gier komputerowych. Nie chodzi przy tym jedynie o opisanie i poddanie analizie tego, jak te gatunki i media popularyzują ustalenia naukowe i przedstawiają zjawiska społeczne. Idzie również o pokazanie aktywnego, performatywnego wpływu praktyk artystycznych na rzeczywistość, którą po części współkształtują, wpływając na społeczne imaginarium i realne zachowania.

Prowadzone w ramach projektu badania koncentrują się na tym wybranym modelu wzajemnych związków między czynnikami biologicznymi, społecznymi i kulturowymi, jaki przyjęły one w okresie między pojawieniem się HIV/AIDS na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku a najnowszą pandemią, którą wywołał koronawirus COVID-19. To okres nie tylko najmniej dotąd zbadany w literaturze przedmiotu, ale także podejmowany najczęściej z perspektywy najnowszej historii i kolonialnej przeszłości Północnej Ameryki i Wielkiej Brytanii. Tymczasem w przypadku tego projektu perspektywę wyznacza najnowsza historia Europy, przede wszystkim tej środkowo-wschodniej, z Polską na czele. Nie tylko to decyduje jednak o jego innowacyjnej naturze. Wybór ostatnich dekad jako głównego obszaru eksploracji sprawia, że prowadzone badania dotyczą przede wszystkim sieciowych i wiralnych cech transmisji chorób zakaźnych, tak wyraźnych ze względu na zmienność wirusa i jego zdolność do współdziałania z innymi, niezakaźnymi chorobami, których wcześniejsze epidemie nie wykazywały w takim samym stopniu. Zarówno cząstkowa efekty badań, publikowane po trzech planowanych warsztatach, jak i podsumowującą cały projekt publikacja końcowa mają szansę nie tylko zaktualizować typowe dla kultury popularnej przedstawienia pandemii przez uwzględnienie jej najnowszej postaci w epoce mediów społecznych i technologii cyfrowej, lecz także wpisać się w aktualną dyskusję na temat relacji nauk humanistycznych z innymi naukami i wpływu praktyk artystycznych na rzeczywistość społeczną.

Odbyły się już międzynarodowe interdyscyplinarne warsztaty online „Thinking with Viruses” (19-21.10.2022), „Elements of Contagion” (18-20.01.2023) oraz „Contagion: Between Contiguity and Community” (24-26.05.2023). Wkrótce ukaże się monografia zbiorowa Myśląc z wirusami (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2024), a w przygotowaniu znajduje się Contagion. Between Contiguity and Community (De Gruyter 2025).

 

więcej o Nr rejestracyjny: UMO-2021/39/B/HS2/00755; kierownik projektu: prof. dr hab. Małgorzata Sugiera

Nr rejestracyjny: 2016/21/D/HS2/02415; kierownik projektu: dr Konrad Krzysztof Wojnowski

Neutrinowe, spektralne byty w powieści Solaris Stanisława Lema, nieprawdopodobne pejzaże w malarstwie abstrakcjonistów, generujące losowe zdarzenia działania performerów i happenerów lat 60., czy komputerowe analizy ruchu widza odwiedzającego galerię sztuki – to ledwie kilka przykładów zjawisk, motywów i praktyk artystycznych, które zaczęły wyłaniać się w kulturze w XX i początku XXI wieku. Choć na pierwszy rzut oka wydają się sobie odległe, to wszystkie odpowiadają – na różne sposoby oczywiście – na upowszechnienie probabilistyki rozumianej nie tylko jako gałąź matematyki, ale przede wszystkim jako szerzej rozumiany sposób modelowania wiedzy o świecie. Należy w tym miejscu podkreślić, że probabilistyka w XX wieku przestała pełnić funkcję ledwie narzędzia matematycznego, a stała się sposobem rozumienia zjawisk fizycznych, biologicznych, społecznych, technologicznych itd. Albowiem kiedy nauka stanęła przed wyzwaniem badania bardzo złożonych systemów (na przykład na poziomie subatomowym lub globalnym), użytecznych narzędzi analitycznych i poznawczych dostarczyły przede wszystkim statystyka oraz teoria prawdopodobieństwa. Nieuchronnie prawdopodobieństwo stało się kategorią o szerszym znaczeniu poznawczym, jednakże – co należy pokreślić – nikt nie podjął się do tej pory zadania, by zbadać ten temat w kontekście kultury. Biorąc pod uwagę owo epistemologiczne znaczenie probabilistyki, zamierzam podjąć się zbadania różnych zjawisk w kulturze XX wieku, które można rozumieć w kategoriach operacyjnych. W tym celu, inspirując się probabilistycznymi teoriami naukowymi oraz filozoficznymi projektami inspirowanymi teorią prawdopodobieństwa, zamierzam stworzyć odpowiedni zestaw pojęć koniecznych do ich analizy.

Prowadzone przeze mnie badania będą więc miały na celu prześwietlenie wielu zjawisk kulturowych przez pryzmat probabilistyki. Z takiej perspektywy spektralne byty w Solaris Lema można pomyśleć jako próbę stworzenia nowej probabilistycznej i relatywistycznej ontologii, a abstrakcyjne obrazy surrealistów zrozumieć jako odpowiedź na kryzys przedstawialności w fizyce. Moim celem nie jest jednak samo zaproponowanie nowych odczytań znanych zjawisk, ale przede wszystkim stworzenie teorii i pojęć, które umożliwią refleksję nad kategorią prawdopodobieństwa w horyzoncie kulturowym.Znaczenie mojego projektu stanie się jednak zrozumiałe, dopiero gdy zdamy sobie sprawę z tego, że probabilistyka skrycie – za pośrednictwem „probabilistycznych automatów”, czyli komputerów, oraz technologii masowego zarządzania – w zasadniczy sposób kształtuje doświadczenie współczesnego człowieka. Aby odzyskać probabilistykę z rąk naukowców i specjalistów, musimy uświadomić sobie kulturowe znaczenie tej dziedziny wiedzy.

więcej o Nr rejestracyjny: 2016/21/D/HS2/02415; kierownik projektu: dr Konrad Krzysztof Wojnowski